Manhaj Kitab Sahih Ibnu Khuzaimah

Sahih Ibnu Khuzaimah merupakan karya Imam Abu Bakar Muhammad bin Ishaq bin Khuzaimah bin al-Mughirah al-Naisaburi al-Syafi'i (meninggal dunia tahun 311H).

Sahih al-Bukhari dan Muslim Tidak Meliputi Semua Hadis Sahih

Kedua-dua kitab Sahih al-Bukhari dan Muslim tidak merangkumi semua hadis sahih yang diketahui oleh mereka, bahkan mereka telah meninggalkan banyak daripadanya di luar kitab mereka atas beberapa sebab, antaranya: Keinginan untuk hanya mencatat hadis yang telah disepakati kesahihannya.

Imam al-Bukhari berkata: “Aku tidak mengeluarkan dalam kitab ini melainkan yang sahih sahaja. Apa yang aku tinggalkan daripada hadis sahih adalah banyak.”

Imam Muslim pula berkata: “Bukan semua yang sahih di sisiku aku letakkan di sini (yakni dalam kitab sahihnya). Aku hanya meletakkan apa yang telah mereka (ahli hadis) sepakati.”

Ibnu Khuzaimah Dan Ulama Lain Cuba Mengumpul Hadis Sahih

Maka, masih terdapat sejumlah besar hadis sahih yang tidak dimuatkan dalam Sahih al-Bukhari dan Muslim. Hal ini telah mendorong sekumpulan ulama hadis untuk mengumpulkan dan menyusunnya dan antara tokoh terawal dalam kalangan pakar-pakar hadis ialah Imam Ibnu Khuzaimah dalam kitab Sahihnya.  

Caranya kemudian diikuti oleh muridnya Ibnu Hibban dalam kitabnya al-Taqasim wa al-Anwa’. Kemudian datang pula murid Ibnu Hibban iaitu al-Hakim al-Naisaburi yang mengarang kitabnya, al-Mustadrak ‘ala al-Sahihain. Syarat yang mereka gunakan adalah meriwayatkan hadis sahih semata-mata.

Syeikh Ahmad Syakir berkata mengenai tiga buah kitab ini: “Sahih Ibnu Khuzaymah, al-Musnad al-Sahih ‘ala al-Taqasim wa al-Anwa’ karya Ibn Hibban dan al-Mustadrak ‘ala al-Sahihain karya al-Hakim, tiga buah kitab ini adalah kitab yang paling penting yang dikarang mengenai hadis sahih semata-mata selepas Sahih al-Bukhari dan Muslim.”

Adapun Sahih Ibn Khuzaimah, maka ia merupakan antara kitab yang paling dipercayai dalam meriwayatkan hadis sahih selepas al-Bukhari dan Muslim. Kitab ini dinamakan (seperti yang diriwayatkan oleh al-Hafiz Ibnu Hajar) sebagai: Al-Musnad al-Sahih bi al-Naql al-‘Adl ‘an al-‘Adl min Ghairi Qat‘in fi al-Sanad wa la Jarhin fi al-Naqalah (Musnad yang sahih dengan periwayatan perawi yang adil daripada perawi yang adil tanpa sebarang terputus dalam sanad dan tanpa sebarang kritikan pada perawi).

Ketelitian Ibnu Khuzaimah

Muridnya, Ibn Hibban, berkata tentang beliau: “Aku tidak pernah melihat di muka bumi ini seseorang yang mahir dalam ilmu hadis dan menghafal lafaz-lafaz hadis yang sahih serta tambahannya (selain yang sahih), seolah-olah hadis-hadis itu berada di hadapan matanya, melainkan Muhammad bin Ishaq (Ibnu Khuzaimah).”

Beliau adalah seorang yang sangat teliti dan penuh berhati-hati. Al-Suyuti berkata tentangnya: “Sehingga beliau berhenti daripada mensahihkan sesuatu hadis hanya kerana sedikit keraguan pada sanadnya, lalu beliau berkata: Jika hadis ini sahih’ atau ‘Jika hadis ini sabit.”

Kedudukan Sahih Ibnu Khuzaimah Dalam Kalangan Kitab-kitab Sunnah

Ibn al-Salah berkata: "Kemudian, sesungguhnya tambahan hadis sahih selain yang terdapat dalam dua kitab sahih (al-Bukhari dan Muslim) boleh diambil oleh pencarinya dari apa yang terkandung dalam salah satu karya yang muktamad. Sudah memadai jika ia terdapat dalam kitab-kitab pengarang yang mensyaratkan kesahihan pada hadis yang mereka kumpulkan, seperti kitab Ibnu Khuzaimah...”

Al-Suyuti berkata: "Sahih Ibnu Khuzaimah lebih tinggi kedudukannya daripada Sahih Ibnu Hibban kerana ketelitiannya yang tinggi, di mana beliau berhenti dalam mensahihkan hadis walaupun kerana sedikit kritikan pada sanad, lalu beliau berkata contohnya: “Bab makruhnya sekian perkara jika benar khabar itu, atau jika sabit demiakian itu..."

Al-Zahabi berkata: "Imam ini adalah seorang yang padkar dan mahir tentang perawi-perawi...” Kemudian al-Zahabi menyebutkan bahawa Ibnu Khuzaimah berkata: “Saya tidak berhujah dengan Syahr bin Hawsyab, tidak juga dengan Hariz bin Uthman, tidak juga dengan Abdullah bin Amr, tidak juga dengan Baqiyyah, tidak juga dengan Muqatil bin Hayyan...”, kemudian beliau menyebutkan sekumpulan perawi yang terdapat perselisihan antara para imam dalam berhujah dengan riwayat mereka. Ini menunjukkan ketelitian Ibnu Khuzaimah yang tinggi, dan kehati-hatiannya dalam meriwayatkan dalam kitab sahihnya.

Adakah Kitab Ini Ditemui Secara Lengkap?

Malangnya, kitab ini tidak ditemui secara lengkap sehingga kini dan Sahih Ibnu Khuzaimah yang ada di tangan kita hanya mewakili kira-kira satu perempat daripada kitab tersebut, yang terhad kepada bab-bab ibadat sahaja.

Kehilangan baki kitab ini telah berlaku sejak dahulu dan orang pertama yang menyebut tentang kehilangannya ialah al-Dimyati (m. 705H) dalam pengenalan kitabnya, al-Matjar al-Rabih, di mana beliau tidak mendapati daripadanya kecuali suku pertama.

Ibnu al-Mulaqqin (m. 804H) berkata: “Saya melihat sebahagian daripada Sahih Ibnu Khuzaimah sehingga kitab jual beli.”

Al-Hafiz Ibnu Hajar berkata: “Saya tidak menemui daripadanya kecuali suku ibadat secara lengkap, dan beberapa tempat yang terpisah-pisah daripada selainnya.”

Al-Sakhawi berkata: “Sesungguhnya kebanyakan Sahih Ibn Khuzaimah telah hilang.”

Ibnu Fahd al-Makki berkata: “Sahih Ibn Khuzaimah tidak ditemui kecuali kira-kira seperempatnya.”

Syarat Ibnu Khuzaimah Dalam Kitabnya

Ibnu Khuzaimah mensyaratkan dalam kitab ini bahawa beliau tidak akan mengeluarkan melainkan hadis yang sahih sahaja. Beliau telah menyatakan perkara ini dalam tajuk kitabnya, di mana beliau berkata: “Mukhtasar al-Mukhtasar min al-Musnad al-Sahih ‘an al-Nabi bi Naql al-‘Adl ‘an al-‘Adl Mausul ilaih min ghairi qat‘in fi asna’ al-isnad, wa la jarhin fi naqli al-akhbar allati nazkuruha bi masyi’atillah ta‘ala.” (Ringkasan bagi ringkasan al-Musnad al-Sahih, daripada Nabi, melalui periwayatan perawi yang adil, daripada perawi yang adil, yang bersambung kepada Baginda, tanpa sebarang terputus dalam sanad dan tanpa sebarang kritikan pada perawi-perawi hadis, yang kami sebutkan dengan izin Allah Ta‘ala).

Sahih Ibnu Khuzaimah Adalah Kitab Ringkasan

Melalui penamaan yang disebutkan sebelum ini, jelas bahawa Ibnu Khuzaimah meringkaskan kitab ini daripada ringkasan yang lebih besar daripadanya, yang merupakan ringkasan kepada kitab lain miliknya yang berjudul al-Musnad al-Kabir.

Manhajnya Dalam Menyusun Hadis Sahih 

Beliau menyusunnya mengikut kitab dan bab, dimulakan dengan Kitab al-Wudu’, kemudian Kitab al-Solah dan seterusnya. Di bawah setiap kitab, beliau menyusun beberapa bab dan berkata: “Bab sekian...”, dan kadang-kadang beliau berkata: “Bab-bab sekian...”

Beliau menyebut hadis-hadis secara musnad (bersanad) hingga sampai kepada Rasulullah Sallahu ‘alaihi wasallam. Jika sesuatu hadis mempunyai lebih daripada satu sanad, beliau akan menyatakannya. 

Beliau sering memberikan komentar terhadap hadis, sama ada pada sanad atau matannya, dan sangat teliti dalam menyemak lafaz-lafaz hadis serta perbezaan lafaz yang diriwayatkan perawi. Kebiasaannya, beliau memulakan komentarnya dengan berkata: “Qala Abu Bakr...” (Abu Bakr berkata).

Beliau juga kerap menyebut pendapat yang rajih (yang lebih kuat) menurut pandangannya dalam tajuk-tajuk bab, mengikut gaya fuqaha dalam kalangan ahli hadis seperti al-Bukhari, Abu Daud dan selain mereka.

Kritikan Terhadap Sahih Ibnu Khuzaimah

Walaupun Ibnu Khuzaimah memiliki ketelitian yang tinggi dan kitabnya mempunyai nilai yang berharga dari sudut kesahihannya, namun ia tidak terlepas daripada kritikan. Al-Hafiz Ibnu Kathir berkata: “Ibnu Khuzaimah dan Ibnu Hibban beriltizam untuk (meriwayatkan) hadis sahih dan mereka berdua jauh lebih baik daripada al-Mustadrak (karya al-Hakim), dengan sanad-sanad dan matan yang lebih bersih. Namun begitu, tetap perlu dibuat penelitian untuk membezakan (antara hadis yang benar-benar sahih dan sebaliknya), kerana dalam kitab Ibnu Khuzaimah juga terdapat hadis yang dihukum sahih olehnya, sedangkan ia tidak mencapai darjat hasan.”

Al-Hafiz Ibnu Hajar berkata: “Berapa banyak hadis dalam kitab Ibn Khuzaimah yang dihukum sahih sedangkan ia tidak mencapai tahap hasan.”

Beliau juga berkata: “Hukum hadis-hadis yang terdapat dalam kitab Ibnu Khuzaimah dan Ibnu Hibban adalah sesuai untuk dijadikan hujah; kerana ia berkisar antara sahih dan hasan, selagi tidak jelas pada sebahagiannya kecacatan yang menjejaskan kesahihannya.”